🔎یخچال
📖بیشتر بدانید
#یخچال
یخدان یا یخچال، گونه‌ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شد.
در یخچال های قدیمی تنها از هنر معماری با توجه به درجه هوای شب و روز در مناطق کویری برای درست کردن یخ درست می شده است.
فن ساختمانی و شیوه معماری یخچالها باید پاسخگوی مسائلی چون عایق کاری بنا و حفظ دمای مناسب جهت نگهداری یخ باشد.
یخچالها متشکل از سه بخش می‌باشند:
دیوار طویل سایه انداز( مانع از تابش مستقیم خورشید به داخل می شود)
حوضچه‌های تولید یخ ( برای تولید یخ که معمولا شب بوده بکار گرفته می شده)
مخزن یخ ( برای نگه داری طولانی مدت یخ بکار گرفته می شده)
تحقیق در مورد یخدان ها و یخچال های قدیمی
مخازن یخ نیز خود به دو گونه‌اند:
مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش مخروطی شکل دراز
مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز( راهرو) مستطیل شکل دراز
مخازن گنبدی شکل
پوشش این نوع مخازن که معمولاً از چینه یا خشت خام است.
مخازن تونلی شکل
مخزن این نوع یخچالها به صورت دهلیز مستطیل شکل درازی هستند که به تونل شبا هت دارند.
یخچال “خلیلی ” درتهران و یخچال” دوقوزپله” درارومیه از (آثار قاجاریه) از این نوع یخچالها هستند.
دیوار سایه‌انداز
دیوار سایه انداز، دیوار طویل بسیار بلندی بوده که از مشرق به مغرب کشیده می‌شده‌است. چون خورشید از مشرق طلوع می کنه و مغرب غروب می کنه.
ارتفاع بلند این دیوارها که گاهی تا ۱۰ متر می‌رسد، در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند.
حوضچه‌های تهیه یخ
گودال مستطیل شکلی است که بغل دیوار سایه انداز و در بخش شمالی آن حفر شده این گودال، محل تهیه یخ در شبهای سرد زمستان بوده‌است.
مخزن یخ
این مخازن معمولاً در پشت دیوار سایه انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند
🇮🇷سه نوع یخچال در ایران متداول بوده:
۱- یخچال گنبدی
یخچالهایی که بر فراز چال یا مخزن یخ آنها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته می‌شده در حاشیه کویر مرکزی و نواحی شمال شرقی کشور، احداث شده است.
۲- یخچال زیرزمینی
شبیه یخچال گنبدی ولی شکل کالبدی آن متفاوت است.
موقع تابستان در مناطق سردسیر استفاده می شده، بخش عمده‌ای از بدنه این‌گونه یخچالها در داخل زمین بوده و دیوارهای قطور آن با سنگ لاشه و یا آجر و ملاتهای آبی مانند ملات ماسه آهک و ساروج ساخته می‌شده و سقف غالباً آجری آن از نوع طاق وتویزه و یا طاق آهنگ بوده است.
در این یخچالها بین لایه‌های یخ و روی یخ را با کاه نمی‌پوشاندند زیرا اقلیم این مناطق نسبتاً سرد است و یخ درون یخچال تا تابستان به صورت منجمد باقی می‌مانده است.
۳- یخچال بدون طاق
نوع سوم یخچال که بدون طاق بوده در اصفهان بنا می‌شده این نوع یخچال دارای دیواری به ارتفاع چهار تا پنج متر و به طول دوازده متر بوده است.
یخ را تهیه می کردند و در استخر می ریختند.
بین هر لایه یخ و لایه بعدی حصیر قرار می دادند و در پایان زمستان روی یخ های استخر را یک لایه ی ضخیم کاه و حصیر قرار می دادند. ظرفیت این یخچال ها بسیار بالا بوده است.
یخدان ها و یخچال های قدیمی چگونه کار می‌کردند؟
یخدان یا یخچال قدیمی نوعی ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شد. معمولاً هر یخچال دارای یک استخر و یک دیوار بلند (بنام حصار) و یک مخزن گنبد دار بود.
یخدان ها و یخچال های قدیمی از یک استخر و یک حصار تشکیل شده می‌شدند. حصار طوری ساخته می‌شد که در تمام طول روز سایه اش بر استخر می‌افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. در آن زمان یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد می‌شکستند و پس از نگه داری آن در خزانه، در فصل گرما از آن استفاده می‌کردند.
📜تاریخچه یخچال‌های قدیمی
از گذشته تاریخی یخچالها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی وجود ندارد. هر چند در متون تاریخی و داستان‌ها و اشعار قبل از دوره صفوی استفاده از یخ به فراوانی مشاهده می‌شود، اما به نحوه تولید آن اشاره‌ای نشده است. قدیمی تری مدارک، مربوط به سفرنامه "شاردن" سیاح فرانسوی در دوره صفوی است.
در این سفرنامه شاردن در سال ۱۰۷۶ هجری، به طرز تهیه یخ در یخچال‌های شهر اصفهان پرداخته است. معماری یخچالها و فن ساختمانی آنها به گونه‌ای است که دقت و نکته سنجی معماران این واحد‌ها به نمایش می‌گذارد. نکات عمده مهمی، چون عایق‌کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ از نکات قابل تامل در این بنا‌ها است.
یخچالها از سه بخش تشکیل شده اند:
دیوار طویل سایه اندازحوضچه‌های تولید یخمخزن یخ
مخازن یخ نیز خود به دو نوع اند:
مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش باریک مخروطیمخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز
مصالح ساختمانی مورد استفاده در ساخت یخچالها
مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بخصوص معماری یخچالها خشت و گل است. زیرا نه تنها به آسانی قابل تهیه و در دسترس هستند، بلکه بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون هستند. همچنین کاهگل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران است. ضمنا رنگ خاکی اندود یا خشت، انعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب را کاهش می‌دهد.
سنگ و آجر نیز به دلیل در دسترس بودن و قیمت ارزان، از مصالح ساختمانی مهمی هستند که در بنای یخچالها به کار می‌رفته اند. از سنگ معمولا در پایه، و از آجر در طاق‌ها استفاده می‌شده است. در چنین مواردی نمای خارجی یخچال، حتماً با اندود کاهگل پوشیده می‌شد. به علاوه، دیواره گودال یخ را نیز با سنگ یا آجر می‌ساختند و با کاهگل اندود می‌کردند.
🍧طرز تولید و برداشت یخ از یخچالها
در شبهای سرد زمستان برای تهیه یخ، حوضچه‌هایی را که در زیر دیوار سایه انداز احداث می‌شد، تا سطح مشخصی از آب پر می‌کردند. در هنگام شب وجود سرمای شدید موجب یخ بستن آب این حوضچه‌ها می‌شد. مقدار آبی که در شبهای بعد برروی این توده‌های منجمد جمع می‌شد به اندازه‌ای بود که در سرمای یک شب کامل بتواند منجمد شود. به طور کلی ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی از چند سانتی‌متر بیشتر نمی‌شد و این کار آنقدر تکرار می‌شد تا قطر یخ‌ها به اندازه عمق حوضچه‌ها می‌رسید.
صبح‌های زود، یخچال داران به جان یخ‌ها می‌افتادند و با پتک یا وسایل دیگر یخ‌ها را قطعه قطعه می‌کردند. سپس هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می‌ریختند.
یخچال‌داران برای اینکه بتوانند در تابستان از قطعات یخ داخل مخزن به راحتی برداشت کنند، هنگام انبار کردن بین لایه‌های مختلف یخ، کاه یا ساقه‌های گندم می‌ریختند. در بعضی از شهر‌ها مثل اصفهان از یک نوع لجن که در کنار رود‌ها رشد می‌کرد بهره می‌گرفتند و روی یخ‌ها را با آن می‌پوشاندند. در برخی از مناطق کویری، روی یخ را با یک لایه گل اندود می‌کردند. سپس مخزن‌های یخچالها را نیز تیغه کرده و با کاهگل تمام منافذ آن را پر می‌کردند.
هنگام گرم شدن هوا، ضرورت استفاده از یخ احساس می‌شد. یخ کش‌ها با چکمه‌ها و نیم تنه‌های لاستیکی و چنگک‌های آهنی، توده‌های یخ را از گودال بیرون کشیده و به پای ترازوی بزرگی که هر کفه آن به لنگه دری شباهت داشت می‌بردند. سپس به تدریج یخ‌ها را شکسته و برای فروش به بازار می‌بردند. این یخچالها در تمام فصول سال دارای یخ بودند.
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
📑#پژوهش_ادملاوند
@edmolavand
📚#آوات_قلمܐܡܝܕ
📡✦࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─
📜امام علی علیه السلام: